Ο πατέρας, ο ρόλος του και η επίδρασή του στο παιδί

         Ο πατρικός ρόλος έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης και ενδιαφέροντος από τα μέσα του 1950 και έπειτα ως προς την συμμετοχή του στην ανατροφή των παιδιών. Οι μελέτες που ακολούθησαν την δεκαετία του ’60 έφεραν στην επιφάνεια τον ‘αόρατο’, έως τότε, πατέρα σε μία προσπάθεια να τεθεί στο προσκήνιο αποκτώντας ουσιαστικό ρόλο στην ανάπτυξη του παιδιού (Weissberg, 2011). Τίθεται το ερώτημα κατά πόσο εύκολο θα ήταν για τα κοινωνικά στεγανά να γίνει αποδοχή της νέας πραγματικότητας τοποθετώντας, εκ νέου, τον πατέρα ως πρόσωπο αναφοράς, συναισθηματικού δεσίματος και τελικά ως συνυπεύθυνου για την ανάπτυξη των παιδιών, τόσο γνωστικά, όσο και ψυχοκοινωνικά. Το 1971 η έρευνα που διεξήχθη σε έξι χώρες της Ε.Ο.Κ με σκοπό τη διερεύνηση του πατρικού ρόλου στο οικογενειακό περιβάλλον φανέρωσε την παγιωμένη προκατάληψη της κοινωνίας ως προς τον διαμερισμό των ρόλων για την ανατροφή των παιδιών, οριοθετώντας το πλαίσιο του πατρικού ρόλου μακριά από αυτό της μητέρας και των καθηκόντων της (Κορώσης, 2022).

            Οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές των τελευταίων χρόνων αποτελούν έναν αξιοσημείωτο παράγοντα της αλλαγής του ρόλου του πατέρα, γεγονός που αποδεικνύεται από την πληθώρα μελετών που έχουν λάβει χώρα από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Weissberg, 2011) μέχρι και τα πρόσφατα γεγονότα, τα οποία δεν αφήνουν ανεπηρέαστη την οικογενειακή δομή, την σύνθεσή της, αλλά και τον καταμερισμό των ρόλων. Η εργασία αυτή θα προσεγγίσει την επιρροή του πατρικού ρόλου στην ανάπτυξη του παιδιού διαμέσου των κοινωνικών προσδοκιών και την εξέλιξης που έχει υποστεί ανά τα χρόνια.

Ο εξελισσόμενος ρόλος της συμμετοχής του πατέρα και τα χαρακτηριστικά του

            Τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται φανερή η αλλαγή που έχει υποστεί ο ρόλος του πατέρα στην οικογένεια καθώς και η συμμετοχή του σε αυτή. Η βιβλιογραφική ανασκόπηση και οι διαφορετικές έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί αποδεικνύουν την εξέλιξη του πατρικού ρόλου και την επιρροή του στην ανάπτυξη του παιδιού διαμέσου των κοινωνικών αλλαγών και ζυμώσεων που πραγματοποιούνται σε κάθε εποχή. Η εξέλιξη αυτή είναι φανερή, καθώς ο πατέρας δεν περιορίζεται μόνο στη διεκπεραίωση των οικονομικών και υλικών υποχρεώσεων, αλλά έχει γίνει συμμετοχικός ως προς την ανατροφή των παιδιών, δίνοντας έμφαση στη συναισθηματική υποστήριξη με την ενεργή παρουσία του (Afrooz et al., 2021). Η παραδοσιακή πατρική φιγούρα έχει υποστεί αλλαγές ως προς την πτυχή της εμπλοκής του στην φροντίδα των παιδιών με ποιοτική και ποσοτική αύξηση σε σχέση με το μοντέλο που κυριαρχεί σε διάφορες κοινωνίες. Η φροντίδα των παιδιών ξεκινάει από την βρεφική ηλικία αναπροσαρμόζοντας τα στεγανά των παλαιότερων γενεών και εκφράζοντας πλέον την επιθυμία των πατέρων να εμπλακούν σε αυτόν τον ρόλο και όχι να παραμείνουν μόνο κάτω από την ομπρέλα της οικονομικής παροχής. Οι ρόλοι στην οικογένεια γίνονται πιο ισότιμοι και οι πατέρες πιο στοργικοί σε αυτό το αναδυόμενο μοντέλο (Mirannde 1988 στο Cabrera et al. 2000).

            Ο εξελισσόμενος ρόλος του πατέρα βρίσκεται στο πλαίσιο της “συν-γονικότητας” και, σύμφωνα με τους Bigner και Gerhard (2020), περιλαμβάνει την ικανότητα λήψης αποφάσεων για λογαριασμό του παιδιού με σκοπό τη ευημερία του, αλλά και τη συναισθηματική επένδυση και τον αμοιβαίο δεσμό. Αφενός, στη λήψη αποφάσεων εντάσσονται βασικές διαστάσεις της πατρικής συμμετοχής, όπως “η επιλογή παιδιάτρου, ο προγραμματισμός ραντεβού, η φροντίδα μετά το σχολείο και η ενημέρωση από δασκάλους” (Cabrera et al. 2000). Αφετέρου, ο συναισθηματικός δεσμός των πατέρων με τα παιδιά είναι αυτός που έχει αλλάξει ριζικά στις πρόσφατες γενιές, σύμφωνα με την Dermott (στο Adamsons, 2008), όπου υπάρχει αυξημένη έκφραση στοργής η οποία αποδίδεται συχνά και ανοιχτά. Mάλιστα, σύμφωνα με τον Erickson (στο Smit, 2004), αυτή η συναισθηματική εγγύτητα δε συνεπάγεται μόνο την παροχή στοργικής φροντίδας, αλλά και τη διευκόλυνση της επίλυσης των κρίσεων ανάπτυξης της προσωπικότητας του παιδιού κατά τα παιδικά στάδια βοηθώντας το να αποκτήσει δυνάμεις του “εγώ” όπως η εμπιστοσύνη, η αυτονομία, η πρωτοβουλία και η ταυτότητα. Ωστόσο, η πατρική ευθύνη της οικονομικής υποστήριξης των παιδιών παραμένει σημαντική (Cabrera et al. 2000), ενώ σχετίζεται με τις επαγγελματικές δράσεις του πατέρα και τη “δημιουργική ικανότητά του προκειμένου να βρίσκει πόρους για την κάλυψη των αναγκών (Smit, 2004, 105).

            Επιπλέον, ο Lamb, στην προσπάθειά του να προσεγγίσει τον εξελισσόμενο ρόλο του πατέρα, αναφέρεται σε τρεις βασικές διαστάσεις αυτού (Lamb & Tamis-Lemonda, 2004). Πρώτη είναι η αλληλεπίδραση και περιλαμβάνει την εις βάθος εμπλοκή πατέρα και παιδιού μέσω λειτουργιών φροντίδας, περιποίησης, ποιοτικής επικοινωνίας και προσήλωσης. Αυτή η διάσταση είναι μια παντοτινή δέσμευση από τον πατέρα προς το παιδί. Δεύτερη είναι η προσβασιμότητα η οποία, όπως αναφέρεται στην Smit, συνεπάγεται την ψυχολογική και φυσική διαθεσιμότητα του πατέρα, δηλαδή την ικανότητα να ανταποκριθεί στις ανάγκες του παιδιού εάν χρειαστεί. Για παράδειγμα, να συνυπάρχει το παιδί στον χώρο που βρίσκεται ο πατέρας την ώρα της τηλεργασίας του ή κατά τη διάρκεια συζήτησης με τους φίλους του. Τρίτη είναι η διάσταση της υπευθυνότητας. Αυτή η έννοια αναφέρεται στον βαθμό στον οποίο ο πατέρας είναι υπεύθυνος για την ευημερία και την καθημερινή φροντίδα του παιδιού από την ασθένειά του μέχρι την επιλογή φροντιστή για φύλαξη (LaRossa, 1988). Η ευθύνη είναι βασικό και αδιάκοπο χαρακτηριστικό και δύσκολο να ποσοτικοποιηθεί αφού, όπως γράφει ο Lamb (2000), οι προσωπικές δεσμεύσεις που εμπλέκονται, ειδικά επειδή το άγχος, η ανησυχία και ο προγραμματισμός έκτακτης ανάγκης που χαρακτηρίζουν την γονική ευθύνη, συχνά συμβαίνουν όταν ο γονέας φαινομενικά κάνει κάτι άλλο.

            Επιπροσθέτως, ο Palkovitz (στο Smit, 2000) αναδεικνύει δύο ακόμη χαρακτηριστικά του ρόλου, τη γνωστική και τη συναισθηματική διάσταση της πατρικής εμπλοκής. Η πρώτη αφορά στη γνωστική ικανότητα του πατέρα να διαμορφώσει το πρόγραμμά του με τέτοιο τρόπο, ώστε να ανταποκριθεί στο πρόγραμμα του παιδιού του και η δεύτερη αφορά στις κινήσεις αγάπης, τρυφερότητας μα και ανησυχίας για την ευημερία του παιδιού του (Smit, 2004). Έτσι, η πατρική εμπλοκή με όλα αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κάτι πολύ ανώτερο από τον ορισμό του καλού πατέρα. Είναι ένας ρόλος ο οποίος δεν έχει παύση και συνεχώς εμπλουτίζεται, αφού ακόμη και ο εγκέφαλος του πατέρα αναδιαμορφώνεται, καθώς αυτός εξελίσσεται με βάση τον γονεϊκό του ρόλο (Cabrera et al. 2018).

            Συμπερασματικά, τα χαρακτηριστικά του εξελισσόμενου ρόλου του πατέρα συνδιαμορφώνουν την “πατρότητα η οποία ανταποκρίνεται στις ανάγκες των παιδιών” (Smit, 2004) και δε γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω επιφανειακών κοινωνικών επιταγών, αλλά μέσω αλληλεπιδράσεων εις βάθος, όπου οι πατέρες διαμορφώνουν ολιστικά την προσωπικότητα του παιδιού τους δίνοντας μέρος του εαυτού τους.

Οι Μεταβαλλόμενες Κοινωνικές Προσδοκίες για τον Ρόλο του Πατέρα

            Ο εξελισσόμενος ρόλος του πατέρα οδηγεί την κοινωνία στη μεταβολή της σε πολλούς τομείς. Το πέρασμα από τον ρόλο του οικονομικού υπεύθυνου, του προστάτη και του τελικού εντολοδόχου σε έναν ζεστό, συναισθηματικό και εμπλεκόμενο στην καθημερινή φροντίδα πατέρα εντάθηκε στη σύγχρονη κοινωνία, μετουσιώνοντας τις κοινωνικές προσδοκίες. Ως αναφέρεται στους Cabrera et al. (2000, 132), αυτό συνέβη, κυρίως, λόγω τεσσάρων κοινωνικών τάσεων όπως της αυξημένης απασχόλησης των γυναικών στην αγορά εργασίας, της αυξημένης απουσίας των πατέρων από έρευνες, της αυξημένης συμμετοχής των πατέρων στην ανατροφή και της αυξημένης πολιτισμικής ποικιλομορφίας. Αρχικά, οι μητέρες εργάζονται όλο και περισσότερο, όχι μόνο σε οικογενειακές επιχειρήσεις ή στηρίζοντας την εργασία του συζύγου, όπως συνέβαινε συχνότερα στο παρελθόν, αλλά ακολουθώντας δική τους πορεία στην εργασία. Ταυτόχρονα, οι συνθήκες εργασίας και για τον πατέρα, όπως η τηλεργασία και η άδεια πατρότητας, η οποία αυξήθηκε πρόσφατα και στη χώρα μας, καθώς και η άδεια ανατροφής στους δημόσιους υπαλλήλους άνδρες, συνδέονται με την αυξανόμενη πατρική εμπλοκή στην καθημερινή φροντίδα. Τέτοιες πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές έχουν αποδυναμώσει τη σύνδεση μεταξύ της αρρενωπότητας και της προσδοκίας της υπεύθυνης πατρότητας, όπως εξηγεί ο Marsiglio (1998 στο Cabrera et al. 2000). Άρα, ένας ευαίσθητος πατέρας με ενσυναίσθηση δεν αποτελεί πλέον την πεποίθηση πως δεν ταιριάζει με τον ανδρικό του ρόλο. Αντιθέτως, όπως και ο Blankenhorn υποστηρίζει (1995, στο Cabrera et al. 2000) η αποτελεσματική πατρότητα είναι μια ουσιώδης ποιότητα της αρρενωπότητας.

  Η μετατόπιση των κοινωνικών προσδοκιών για τον ρόλο του πατέρα έχει τη βάση της και στην προσπάθεια για ισοτιμία των φύλων, κυρίως στον επαγγελματικό τομέα, αφού η μητέρα εντάσσεται στην εργασία, ανεξαρτητοποιείται οικονομικά και έτσι, το κοινωνικό περιεχόμενο του γάμου αλλάζει. Παρεμπιπτόντως αλλάζει και ο κοινωνικός ρόλος της μητρότητας, ο οποίος υποχωρεί, ενώ λαμβάνει όλο και μεγαλύτερη θέση ο ρόλος και της πατρότητας. Έτσι “οι σημερινοί γονείς, όπως επιτελούν από κοινού τους οικονομικούς ρόλους, επιτελούν από κοινού και τους γονικούς ρόλους” (Bigner & Gerhard, 2020). Με αφορμή την ισότητα των φύλων, λοιπόν, “σημειώθηκε μια ευπρόσδεκτη στροφή προς τη διπλή γονικότητα” (Bigner & Gerhard, 2020), με την εξήγηση πως και ο πατέρας, πέρα από τη μητέρα, αναμένεται να συνεισφέρει σε όλους τους τομείς, όπως απαιτεί η νέα γονική συγκυρία. Ωστόσο, η πατρική εμπλοκή δεν αναμένεται να είναι ταυτόσημη με τη μητρική, αλλά δύναται να διαφοροποιείται σε πολλά σημεία και οι πατέρες να προσφέρουν διακριτές φροντίδες όπως το τραχύ παιχνίδι και οι συζητήσεις με διαφορετικό τρόπο με τους γιους, από ότι με τις κόρες (Cabrera et al. 2018).

            Ένας ακόμη παράγοντας που αλλάζει τις κοινωνικές προσδοκίες για τον ρόλο του πατέρα είναι οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες που δημιουργούνται από τις συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών για εργασιακούς, οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους. Με τον τρόπο αυτόν, πατριαρχικά μοντέλα  με ισχνή πατρική εμπλοκή με τα παραπάνω χαρακτηριστικά, δύνανται να εξισορροπούνται μέσα στις κοινωνίες εισδοχής. Για παράδειγμα, η άποψη της μεξικανικής-αμερικανικής οικογένειας ως χαρακτηριζόμενης από έναν αυταρχικό άνδρα και μια εξαρτημένη, υποτακτική γυναίκα, έχει αλλάξει ενόψει της αστικοποίησης και του πολιτισμικού προσανατολισμού (Cabrera et al. 2000).

            Επιπροσθέτως, τα κοινωνικά πρότυπα αλλάζουν και μετατοπίζονται με διάσημους πατέρες να εμφανίζονται στο κοινό τους με τα παιδιά τους και κατά τη διάρκεια φροντίδας τους, όπως τάισμα, επίσκεψη σε γιατρό, αλλά και σε δραστηριότητες, όπως η κατασκευή χειροτεχνιών, παζλ και ζωγραφικής, για παράδειγμα. Αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που βοηθά στην αλλαγή κοινωνικών νορμών για τους κατάλληλους ρόλους των φύλων που ήθελαν τον πατέρα μόνο οικονομικό και όχι συναισθηματικό πάροχο (Cabrera et al. 2018) και συμπληρώνει την εικόνα που αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα του πατρικού ρόλου.

Συμπεράσματα

            Οι έρευνες για τον πατέρα, την πατρική εμπλοκή και την επιρροή του στο οικογενειακό σύστημα είναι ελλιπείς και έχουν ένα μικρό δείγμα προς μελέτη, καθώς επικεντρώνονται κυρίως στον μητρικό ρόλο. Γίνεται φανερή η επίδραση της κοινωνικής και πολιτικής αναταραχής από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο και έπειτα, με την αστικοποίηση, την είσοδο της μητέρας στην εργασία, στους γονεϊκούς ρόλους και, κυρίως, στην αποδόμηση του αυστηρού προτύπου πατέρα που αποτελούσε μέχρι πρότινος τον οικονομικό φορέα του σπιτιού. Παρά τις κοινωνικές προσταγές, φαίνεται πως ο πατέρας προσπάθησε μέσα στα χρόνια να αναλάβει πιο ουσιαστικό ρόλο συμμετέχοντας στην καθημερινότητα των παιδιών από τη βρεφική ηλικία και απολαμβάνοντας αυτόν τον νέο ρόλο. Σε αυτό βοήθησαν και οι μελέτες που ξεκίνησαν να εμφανίζονται αναδεικνύοντας τη θετική επιρροή που ασκεί η πατρική εμπλοκή στην ανάπτυξη των παιδιών. Με αυτόν τον τρόπο προστέθηκε στο κάδρο της υγιούς ανατροφής ο ρόλος του και ενισχύθηκε από την κοινωνία μέσω νέων νόμων, αλλά και της άτυπης θερμής υποδοχής της νέας πραγματικότητας όπου ενθαρρύνει τους άντρες να εμπλέκονται και να αλληλεπιδρούν ήδη από την αρχή της εμβρυϊκής ζωής.

            Συμπερασματικά, έχοντας ως γνώση ότι η ανάπτυξη του παιδιού συντελείται διαμέσου του κοινωνικοπολιτισμικού πλαισίου, χρειάζεται να μελετήσουμε οριζόντια την επιρροή του ρόλου στα διάφορα κοινωνικά στρώματα, αλλά και τα μοτίβα που εξακολουθούν να υφίστανται και που εμποδίζουν την αλληλεπίδραση του δυαδικού αυτού σχήματος.

έχει συνέχεια…

Λέξεις Κλειδιά

πατρική εμπλοκή, ρόλος πατέρα, πατέρας, πατρότητα, κοινωνικές προσδοκίες για πατέρα, αλληλεπίδραση πατέρα-παιδιού, συναισθηματική εμπλοκή πατέρα, εξέλιξη πατρικού ρόλου

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Adamsons, K. L. (2009). Intimate Fatherhood: A Sociological Analysis by Esther Dermott. Journal of Marriage and Family, 71(4), 1102-1104. https://doi.org/10.1111/j.1741-3737.2009.00656.x

Amato, P. R., & Rivera, F. (1999). Paternal involvement and children’s behavior problems. Journal of Marriage and Family, 61(2), 375. https://doi.org/10.2307/353755

Afrooz, G. A., Asgharpour, H., & Kashani, F. L. (2021). The Father’s Role in Parenting: a Comparison of Different Cultures and Psychological Perspectives. DOAJ (DOAJ: Directory of Open Access Journals). https://doi.org/10.22037/mhj.v6i1.36795

Βενιοπούλου, Κ. (1983). Η ίση συμμετοχή του πατέρα στην ανατροφή των παιδιών. The Greek Review of Social Research, 49, 88–100. https://doi.org/10.12681/grsr.182

Bigner, J. J., & Gerhardt C. (2020). Σχέσεις γονέα-παιδιού: Εισαγωγή στη γονικότητα. Πεδίο

Γιώτσα Ά. (2015). Δομή και λειτουργία της ελληνικής οικογένειας: Ομοιότητες και διαφορές με τη μορφή της οικογένειας σε άλλες χώρες. Επιστημονική Επετηρίδα Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 3, 25–41. https://doi.org/10.12681/jret.962

Cabrera, N. Tamis-LeMonda, C. Bradley, R. Hofferth, S. Lamb, M. (2000). Fatherhood in the Twenty‐First Century. Child Development.          71(1), 127 - 136 DOI:10.1111/1467-8624.00126

Cabrera, N. J., Volling, B. L., & Barr, R. (2018). Fathers are parents, too! Widening the lens on parenlng for children's development. Child Development Perspec3ves, 12(3), 152-157

Choi, J., Kim, H. K., Capaldi, D. M., & Snodgrass, J. J. (2021). Long‐term effects of father involvement in childhood on their son’s physiological stress regulation system in adulthood. Developmental Psychobiology, 63(6). https://doi.org/10.1002/dev.22152

Culp, R. E., Schadle, S., Robinson, L., & Culp, A. M. (2000). Relationships among paternal involvement and young children’s Perceived Self-Competence and behavioral

problems. Journal of Child and Family Studies, 9(1), 27–38.

https://doi.org/10.1023/a:1009455514587

ΕΛΨΕ (2020). Διαζύγιο και συν-επιμέλεια παιδιών: κείμενο του κλάδου Κλινικής Ψυχολογίας και Ψυχολογίας της Υγείας. Ανακτήθηκε στις 30/11/2024 από https://elpse.com/anakoinwsh-elpse-mme-kai-stigmatismos-2/

Ferreira, T., Cadima, J., Matias, M., Vieira, J. M., Leal, T., & Matos, P. M. (2016). Preschool children’s prosocial behavior: the role of Mother–Child, Father–Child and Teacher–Child relationships. Journal of Child and Family Studies, 25(6), 1829–1839. https://doi.org/10.1007/s10826-016-0369-x

Κορώσης Κ. (2022). Κριτική αναθεώρηση του πατρικού ρόλου. Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 1(2). https://doi.org/10.26253/heal.uth.ojs.sst.1990.888

Lamb, M. E. (2000). The History of Research on Father Involvement. Marriage & Family Review, 29(2), 23-42. https://doi.org/10.1300/J002v29n02_03

Lamb, M. E. & Tamis-LeMonda, C. S. (2004). The Role of the Father: An Introduction.

Developmental Psychology. 40(1), 76-84 https://www.researchgate.net/publication/

LaRossa, R. (1988). Fatherhood and Social Change. Family Relations, 37(4), 451-457.

https://www.jstor.org/stable/584119

Mikolajewski, A. J., Chavarria, J., Moltisanti, A., Hart, S. A., & Taylor, J. (2014). Examining the factor structure and etiology of prosociality. Psychological Assessment, 26(4), 1259–1267.

Pancsofar, N., & Vernon-Feagans, L. (2010). Fathers’ early contributions to children’s language development in families from low-income rural communities. Early Childhood Research Quarterly, 25(4), 450–463. https://doi.org/10.1016/j.ecresq.2010.02.00

Salo, V. C., Rowe, M. L., Leech, K. A., & Cabrera, N. J. (2015). Low-income fathers’ speech to toddlers during book reading versus toy play. Journal of Child Language, 43(6), 1385–1399. https://doi.org/10.1017/s0305000915000550

Smitt R. (2004). Involved fathering: Expanding conceptualisations of men's paternal caring, Koers, 69(1). 101-120

Tur-Porcar, A. M., Doménech, A., & Mestre, V. (2018). Vínculos familiares e inclusión social. Variables predictoras de la conducta prosocial en la infancia. Anales De Psicología, 34(2), 340. https://doi.org/10.6018/analesps.34.2.308151

Weissberg, L. (2011). Das Unbewusste der Bundesrepublik. Alexander Mitscherlich popularisiert die Psychoanalyse. Zeitschrift Für Ideengeschichte, 5(3), 45–63. https://doi.org/10.17104/1863-8937-2011-3-45

Cabrera, N. J. (1999). Perspectives on Father Involvement: Research and Policy and commentaries. Social Policy Report.