Mέθοδοι πρόληψης παραβατικότητας

Πρωτογενής Πρόληψη

Η πρωτογενής πρόληψη έχει στόχο την ενημέρωση και την προαγωγή της ψυχικής υγείας

για πρόληψη προβληματικών συμπεριφορών πριν την εμφάνισή τους (Μόττη-Στεφανίδη και συν.,

2009).

Αυτορρύθμιση παιδιού -Αυτοέλεγχος στην οικογένεια

Αυτορρύθμιση είναι η διαδικασία διαχείρισης συναισθήματος. Οι δεξιότητες

αυτορρύθμισης είναι εύπλαστες στα παιδιά, ξεκινώντας από την πρώιμη παιδική ηλικία (Diamond

& Lee, 2011 στο Βushman et al., 2016). Ωστόσο, εξαρτάται από τους γονείς και τους φροντιστές

καθώς, πριν την αυτορύθμιση του παιδιού, χρειάζεται ένας ενήλικας συναισθηματικά συνδεδεμένος

με το παιδί να λειτουργεί με τέτοιο τρόπο, δηλαδή να προηγηθεί η συρρύθμιση (Nelsen et. al.,

2018). Ακόμη, η γνώση και η στήριξη της μητέρας κατά τον πρώτο χρόνο ζωής για τη δημιουργία

ασφαλούς δεσμού και προσκόλλησης, όρου που εισήγαγε ο Βowlby (1958 στο Παρασκευόπουλος,

1985), έναν δεσμό που ακολουθεί τον άνθρωπο σε όλη του τη ζωή κι έχει τις ρίζες του στη βρεφική

ηλικία. Επιπροσθέτως, η ενημέρωση της οικογένειας για την αναγκαιότητα ικανοποίησης των

αναγκών του βρέφους κατά τα δυο πρώτα χρόνια ζωής του, προκειμένου το παιδί να αναπτύξει τη

βασική εμπιστοσύνη έναντι της δυσπιστίας, όπως εξηγεί ο Εrikson (Παρασκευόπουλος, 1985).

Καταληκτικά, η έρευνα για τους παράγοντες πρόληψης αποδεικνύει τη σπουδαιότητα των

επαρκών γονικών γνώσεων και σωστών συμπεριφορών προς τα παιδιά (Carr 2006 στο Κουρκούτας

2020). Ισχυρή απόδειξη της σπουδαιότητας αυτού του παράγοντα πρόληψης είναι και οι θεωρίες

των Βandura (1991) και Patterson (1995), ότι τα παιδιά μιμούνται ένα πρότυπο συμπεριφοράς και

αντιδρούν σε καταναγκαστικές αλληλεπιδράσεις με τους γονείς τους, αντίστοιχα, (Μόττη-

Στεφανίδη και συν., 2009).

Σχολείο

Η πρωτογενής πρόληψη στο σχολείο μπορεί να περιλαμβάνει την εκπαίδευση των

εκπαιδευτικών για δημιουργία περιβάλλοντος το οποίο ανταποκρίνεται στις ανάγκες όλων των

παιδιών και, πολύ περισσότερο, εκείνων που το χρειάζονται περισσότερο με σκοπό να μη

στιγματίζονται οι μαθητές (Χηνάς και Χρυσαφίδης, 2000). Ακόμη, σημαντική είναι η καλλιέργεια

κοινωνικής εμπιστοσύνης, η οποία έχει αποδειχθεί ότι είναι μια σημαντική πτυχή του σχολικού

κλίματος που οδηγεί μακριά από τη βία από τους συνομηλίκους (Wiliams & Guerra, 2011 στο

Βushman et al., 2016). Eπιπλέον, εποικοδομητικά είναι τα προγράμματα που παρεμβαίνουν τόσο

στους γονείς όσο και στα σχολεία και στοχεύουν σε δεξιότητες κοινωνικής ικανότητας και άλλους

παράγοντες κινδύνου και μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο για τη νεανική παραβατικότητα

(Conduct Problems Prevention Research Group, 2011 στο Βushman et al., 2016). Τέλος, ο

σχολικός ψυχολόγος είναι σημαντικός τόσο για την πρωτογενή όσο για τη δευτερογενή πρόληψη

“στο έμμεσο μοντέλο παροχής υπηρεσιών και στη διεπαγγελματική συμβουλευτική” (Hunter, 2003

στο Μόττη-Στεφανίδη και συν., 2009).

Δευτερογενής πρόληψη

Δευτερογενής ονομάζεται η πρόληψη όταν διακρίνονται κάποιες επιθετικές συμπεριφορές

σε αρχικό στάδιο και ξεκινά η παρέμβαση.

Σχολείο και οικογένεια

Oι τεχνικές διαχείρισης συμπεριφοράς έχουν στόχο να ενισχύσουν τις θετικές συμπεριφορές

και να διδάξουν τρόπους επιτυχούς αντιμετώπισης των προβληματικών συμπεριφορών (Νixon,

2002, Coie et al., 1991, Patterson, 1982 στο Μόττη-Στεφανίδη και συν., 2009). Επίσης, η

“εξάσκηση κοινωνικών δεξιοτήτων μέσω παιχνιδιού ρόλων” στο επιθετικό παιδί, κάτι που δεν έχει

μάθει σε προηγούμενη αναπτυξιακή φάση και το οδηγεί να συμπεριφέρεται έντονα κι επιθετικά,

αφού δε γνωρίζει πως να διαχειριστεί τα συναισθήματά του (Μόττη-Στεφανίδη και συν., 2009),

είναι μια ακόμη μορφή πρόληψης.

Σε οικογένειες με χαμηλό κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο, ειδικά σε εκείνες με

εντοπισμένους κινδύνους για την ανάπτυξη νεανικής παραβατικότητας, η παρέμβαση και η

υποστήριξη στην προγεννητική περίοδο έδειξε ακόμη μεγαλύτερη μείωση της παραβατικότητας σε

μια έρευνα του Πανεπιστημίου των Συρακουσών (May et al. 2014). Στο ίδιο πλαίσιο, λοιπόν, είναι

σημαντική και η υλοποίηση προγραμμάτων ενημέρωσης και δράσης σε επίπεδο συνεργασίας

σχολείου, οικογένειας, αλλά και γειτονιάς και ειδικά σε μέρη με καταγεγραμμένα υψηλά ποσοστά

ανεργίας και χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, αφού αυτοί είναι σημαντικοί παράγοντες

επικινδυνότητας.

Ψηφιακά μέσα

Oι διαδικτυακές κοινότητες λειτουργούν, όπως άλλες κοινωνικές ομάδες, με τρόπους που

επηρεάζουν τη συμπεριφορά στην πραγματική ζωή (McKenna & Bargh, 1998 στο Βushman et al.,

2016), για αυτό και είναι σημαντική η δημιουργία καμπανιών για την ενημέρωση των φροντιστών,

ώστε να έχουν εφόδια να στηρίξουν τους ανήλικους. Αντίστοιχο είναι και το βίντεο από το οποίο

αφορμάται η εργασία, το οποίο δημιουργήθηκε για την ευαισθητοποίηση σχετικά με τον

επιπολασμό και τον αντίκτυπο της έκθεσης των παιδιών στη βία και το τραύμα που μπορεί να

προκύψει, αφού διαπιστώθηκε πως κάθε χρόνο πάνω από 60% των παιδιών εκτίθενται στη βία σε

σπίτια, σχολεία και γειτονιές (Changing Minds).

Τριτογενής πρόληψη

Η τριτογενής πρόληψη συμβαίνει όταν έχουν εκδηλωθεί συνεχόμενες και έντονες

παραβατικές συμπεριφορές και στοχεύει, κυρίως με εξατομικευμένες παρεμβάσεις, ανάλογες των

εκάστοτε αναγκών, στο να αποφευχθεί η εξέλιξη τέτοιων συμπεριφορών, (Μόττη-Στεφανίδη και

συν., 2009).

Σχέδιο πρόληψης

Η υλοποίηση ενός σχεδίου πρόληψης για τη νεανική παραβατικότητα είναι αναγκαία στη

σύγχρονη κοινωνία όπου, ενώ υπάρχει πρόσβαση στη γνώση, η παραβατικότητα ανηλίκων

αυξάνεται. Το σχέδιο οφείλει να είναι πολύπλευρο και να παρεμβαίνει σε όλα τα κοινωνικά

συστήματα που επηρεάζουν το παιδί, σύμφωνα με τον Bronfenbrenner (Πετρόγιαννης 2003, 25),

ενώ σύμφωνα με τον Compas (1987 στο Καραδήμας, 2005) η αντίδραση των παιδιών εξαρτάται

από το αναπτυξιακό τους στάδιο, το οποίο εξαρτάται από τη σχέση με τους ενήλικες, για αυτό

σχέδιο θα εστιάσει στο σχολείο και στην οικογένεια.

Πρώτον, ένα τέτοιο σχέδιο ξεκινά από την παρέμβαση στην οικογένεια ενωρίς. Ένας

κύκλος σεμιναρίων ενημέρωσης των μελλοντικών και νέων γονέων για τα πρώτα στάδια ανάπτυξης

των παιδιών και εκμάθησης τρόπων και εργαλείων διαχείρισης των αναπτυξιακών κρίσεων. Σκοπός

είναι να εξοπλιστούν οι γονείς με εφόδια, ώστε να αναπτύξουν ασφαλείς δεσμούς, κοινωνικές

δεξιότητες και αυτορρύθμιση. Πρωτίστως, χρειάζεται η υποστήριξη της οικογένειας και των

φροντιστών για αποκτήσουν τέτοιες δεξιότητες, αφού “η βελτίωση της γονικής μέριμνας και της

διαχείρισης της οικογένειας μπορεί να μειώσει την επιθετικότητα και τη βία στους νέους (Piquero

et al., 2009, στο Βushman et al., 2016).

Η δόμηση κοινωνικών υπηρεσιών για την προαγωγή της παιδικής ψυχικής υγείας από την

πολιτεία, υπηρεσιών όπου θα μπορεί ο γονέας να απευθυνθεί εύκολα και άμεσα στον δήμο του,

καθώς και “η σύνδεση με επιστημονικούς φορείς της ευρύτερης κοινωνίας και η ανάπτυξη διεθνών

συνεργασιών, γεγονότα με τα οποία η πολιτεία θα στηρίξει τη γονεϊκότητα” (Ιωαννίδη, 2016).

Επιπροσθέτως, το σχέδιο χρειάζεται να περιλαμβάνει γονικές άδειες και ωράρια εργασίας όπως

ορίζει η επιστήμη και για τους δύο γονείς. Συγκεκριμένα, η EΛΨΕ αναφέρει ότι “τα παιδιά των

οποίων οι πατέρες ζουν πιο κοντά παρουσιάζουν λιγότερα προβλήματα συμπεριφοράς” (Viry, 2014

στο ΕΛΨΕ, 2020). Τέλος, θα πρέπει να επιδοτούνται οι οικογένειες με τέτοιο τρόπο ώστε να μη

μεγαλώνουν παιδιά σε συνθήκες έλλειψης βασικών αναγκών, όχι μόνο για το ζην, αλλά και για το

ευ-ζην.

Στη συνέχεια, το σχέδιο πρόληψης στο σχολικό περιβάλλον για παιδιά δημοτικής

εκπαίδευσης είναι μείζονος σημασίας για να προλάβει την εμφάνιση τέτοιων συμπεριφορών, αλλά

και για εποικοδομητική παρέμβαση σε κρίσιμες στιγμές. Αρχικά η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών

με σεμινάρια και εποπτείες, ώστε να έχουν τα εφόδια “εναλλακτικών τρόπων μάθησης εκτός των

παραδοσιακών, που συμπεριλαμβάνουν και παιδιά με εκπαιδευτικές ανάγκες λόγω

συμπεριφορικών ή συναισθηματικών προβλημάτων και γενικά μαθητών σε κίνδυνο” (Ιωαννίδη,

2016). Η εισαγωγή νέων μορφών εκπαίδευσης δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής σε περισσότερα

παιδιά, σύμφωνα με τις πολλαπλές νοημοσύνες του Gardner.

Συγκεκριμένα, προτείνεται ο σχεδιασμός δραστηριοτήτων με αφορμές πεδία από τη

διδακτέα ύλη σε συνεργασία με κάποιον τοπικό φορέα, για παράδειγμα κάποια περιβαλλοντική

οργάνωση, ένα κοινωνικό παντοπωλείο, όπου τα παιδιά θα συνεργαστούν για να οργανώσουν κάτι,

να επιλύσουν προβλήματα, να αναλάβουν πρωτοβουλίες, όπως πόσες οικογένειες εξυπηρετούνται

για τρόφιμα, ποια τα αίτια, τι μπορούμε να κάνουμε για αυτό κ.α. (Τριλίβα και Chimienti 2005).

Αυτή η δραστηριότητα ενισχύει την ενεργό δράση και οδηγεί σε ισχυρούς δεσμούς μεταξύ

οικογένειας, σχολείου, τοπικής κοινωνίας και έτσι καλλιεργείται “η επιθυμία για προσφορά αγάπης

και χρησιμότητας για τους άλλους, το αίσθημα ανάτασης και η άντληση ευχαρίστησης από θετικές

πράξεις” (Τριλίβα και Chimienti 2005), άρα οδηγούμαστε μακροπρόθεσμα σε μείωση αρνητικών

και επιθετικών συμπεριφορών.

Με δράσεις σαν την παραπάνω επιτυγχάνεται διττή παρέμβαση, σε σχολείο και γειτονιά,

διότι οι μαθητές δρουν στην ευρύτερη κοινότητα και στη γειτονιά τους για πληροφορίες και

ενημέρωση. Επιπλέον, σε μια τέτοια δραστηριότητα όλα τα παιδιά συμπεριλαμβάνονται, αφού

υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί ρόλοι κι αυτό είναι βασικό κριτήριο της “εκπαιδευτικής

συμπερίληψης και κοινωνικής μέριμνας για άτομα με ή χωρίς ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες,

μαθησιακές και κοινωνικές διαφορές, δυσκολίες μάθησης ή/και προσαρμογής” (Ιωαννίδη, 2016).

Ακόμη, οι Catalano και Hawkins αναφέρουν τρεις προστατευτικές διαδικασίες για τους δυνατούς

δεσμούς, οι οποίοι παίζουν καθοριστικό ρόλο για τη μη εμφάνιση επιθετικών συμπεριφορών, και

αυτές είναι “οι ευκαιρίες για δραστηριοποίηση, η ανάπτυξη δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων και

η θετική αναγνώριση από την κοινότητα” (Χηνάς και Χρυσαφίδης, 2000), διαδικασίες που

λειτουργούν σε δράσεις όπως η προτεινόμενη.

Τέλος, στο παρόν σχέδιο συμπεριλαμβάνεται η εκμάθηση διαχείρισης του στρες με σκοπό

την ψυχοπνευματική ευεξία παιδιών και εφήβων ως μέρος των μαθημάτων του ωρολόγιου

προγράμματος. Παιχνίδια ρόλων που τα παιδιά μαθαίνουν και δοκιμάζονται σε ένα ασφαλές

περιβάλλον, ασκήσεις διαφραγματικής αναπνοής και νευρομυϊκής χαλάρωσης για μείωση

σωματικής διέγερσης (Καραδήμας, 2005), η οποία συχνά οδηγεί σε επιθετικότητα, απόκτηση

συμπεριφορών οι οποίες, σύμφωνα με τη Forman (1993 στο Καραδήμας, 2005), βοηθούν ώστε να

αντιμετωπίζονται και να μειώνονται οι αρνητικές αντιδράσεις.

Συμπερασματικά η νεανική παραβατικότητα φαίνεται να ακολουθεί ανοδική πορεία στο

εξωτερικό, αλλά και στην Ελλάδα. Οι παράγοντες που συμβάλλουν στην παραβατικότητα

ανηλίκων αφορούν κυρίως στην οικογένεια, στο σχολείο και στη γειτονιά και αλληλεπιδρούν

μεταξύ τους. Ωστόσο, υπάρχουν και οι προστατευτικοί παράγοντες στα περιβάλλοντα αυτά. Η

ενδυνάμωση των γονέων και των δασκάλων θα επιφέρει και την επιθυμητή συμπεριφορά στα

παιδιά. Η γνώση των παραγόντων επικινδυνότητας, των μεθόδων πρόληψης, αλλά και των θετικών

αποτελεσμάτων του σχεδίου, τα οποία διακρίνονται στη βιβλιογραφική έρευνα, αναδεικνύουν την

αναγκαιότητα παρεμβάσεων στην οικογένεια, στην κοινότητα και στο σχολείο σε επίπεδο

πρόληψης αλλά και έγκαιρης παρέμβασης. Οι δομές που προτείνονται αλλά και οι μέθοδοι είναι

σημαντικό να παρέχονται σε όλα τα παιδιά ανεξαιρέτως για αυτό ίσως πρέπει να αποτελούν εθνική

προτεραιότητα και να υπάρχει κεντρικός σχεδιασμός.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Αδαμόπουλος, Α., (χ.χ.). Η παιδική ηλικία στις σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινωνίες. (σελ. 5-6).

Κλίμακα.

https://www.klimaka.org.gr/wp-content/uploads/2017/05/afieromata6.pdf (Ανάγνωση:

27-11-23)

Αρτινοπούλου, Β., (2009) Ανήλικοι θύματα. Ανήλικοι παραβάτες. Μια σχέση διαρκούς

αλληλεπίδρασης. https://www.astynomia.gr/2009/04/30/anilikoi-thymata-anilikoi-paravates/

(Ανάγνωση: 27-11-23)

Βushman et al., (2016). Youth Violence: What We Know and What We Need to Know.

American Psychological Association 2016, Vol. 71, No. 1, 17–39. http://dx.doi.org/10.1037/

a0039687

Changing Minds. https://www.futureswithoutviolence.org/changing-minds-institute/

changing-minds-the-campaign-to-end-childhood-trauma/

Γιαννοπούλου, Ι., & Τσομπάνογλου, Γ. (2003). Νεανική Παραβατικότητα στην Ελλάδα.

Εγκέφαλος. http://www.encephalos.gr/full/42-2-02g.htm

Hoeve, M., Stams, G.J.J., van der Put, C.E., Dubas, J.S., van der Laan, P.H., & Gerris,

J.R.M. (2012). A Meta-analysis of Attachment to Parents and Delinquency. Journal of

Abnormal Child Psychology, 40, 771-785. https://doi.org/10.1007/s10802-011-9608-1

Ιωαννίδη, Β. (2016). Αντεγκληματική Πολιτική: Καλές Πρακτικές (good practices) μάθησης,

αγωγής και ένταξης. Στο Μ. Γασπαρινάτου (Επιμ.), Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Ν.

Κουράκη - Έγκλημα και Ποινική Καταστολή σε Εποχή Κρίσης, (Τόμος Α’, σ. 250-271).

Σάκκουλα.

Καραδήμας, Ε. Χ. (2005). Στρες και διαχείριση του στρες στον σχολικό πληθυσμό. Στο Α.

Καλαντζή-Αζίζι & Μ. Ζαφειροπούλου (Επιμ.), Προσαρμογή στο Σχολείο. Πρόληψη και

Αντιμετώπιση Δυσκολιών. (σελ. 405-423). Ελληνικά Γράμματα.

Καφασάρη, Α. και συν. (χ.χ) Παραβατικότητα ανηλίκων. Μια μελέτη περίπτωσης για την

Κω. http://www.encephalos.gr/full/44-4-07g.htm

Κολίσης, Φ., (2011). Διαλύοντας τον μύθο του γενετικού προκαθορισμού. Ψυχική υγεία:

Σύγχρονες προσεγγίσεις προβληματισμοί. Στο Ε. Γραμματικοπούλου (Επιμ.), Εθνικό Ίδρυμα

Ερευνών.

Κουρκούτας, Η. (2020). Η Δυναμική της Εφηβείας και οι Αντικοινωνικές Επιθετικές Τάσεις

και Συμπεριφορές. Στο Ε. Παπαλεοντίου-Λουκά (Επιμ.), Ψυχική Υγεία Παιδιού και Εφήβου,

Β’ Τόμος (σελ. 270-291). Αρμός

May, J., Osmond, K., & Billick, S. (2014). Juvenile Delinquency Treatment and Prevention:

A Literature Review. The Psychiatric Quarterly, 85, 3, pp. 295-301.

Μόττη-Στεφανίδη, Φ., Παπαθανασίου, Α.-Χ., Λαρδούτσου, Σ., (2009). Διαταρακτική και

Επιθετική Συμπεριφορά. Στο Α. Καλαντζή-Αζίζι & Μ. Ζαφειροπούλου (Επιμ.), Προσαρμογή

στο Σχολείο. Πρόληψη και Αντιμετώπιση Δυσκολιών (σελ. 303-341). Ελληνικά Γράμματα.

Μόττη-Στεφανίδη, Φ., Μαστροθεόδωρος, Σ., Παπαθανασίου, Α., (2022). Παιδιά και έφηβοι

στην εποχή της παγκοσμιοποιήσης. Στο Φ. Μόττη Στεφανίδη (Επιμ.), Παιδιά και έφηβοι σε

έναν κόσμο που αλλάζει: Προκλήσεις, προσαρμογή και ανάπτυξη. (σελ. 15-27). Εστία.

Nelsen, J. et al. (2018). Positive discipline for early childhood educators. Positive Discipline

Association.

Παρασκευόπουλος, Ι. (1985). Εξελικτική ψυχολογία. Α’ Τόμος.

Πετρογιάννης, Κ., (2003). Η μελέτη της ανθρώπινης ανάπτυξης: οικοσυστημική προσέγγιση.

Καστανιώτης

Πετρογιάννης, Κ., (2017). Οικονομική Ένδεια. Στο Φ. Μόττη Στεφανίδη (Επιμ.), Παιδιά και

έφηβοι σε έναν κόσμο που αλλάζει: Προκλήσεις, προσαρμογή και ανάπτυξη (σελ. 33-75).

Εστία.

Σταυρόπουλος, Β., Παπαθανασίου, Α., & Μόττη-Στεφανίδη, Φ. (2017). Χρήση και

Κατάχρηση Διαδικτύου. Στο Φ. Μόττη-Στεφανίδη (Επιμ.), Παιδιά και Έφηβοι σε Έναν

Κόσμο που Αλλάζει: Προκλήσεις, Προσαρμογή και Ανάπτυξη (σελ. 131-162). Εστία.

Σπινέλλη, Κ., (1976) «Ανήλικοι εγκληματίες ή νεαροί παραβάτες; Το πρόβλημα υπό το

πρίσμα της θεωρίας της ετικέτας», Ποιν. Χρ., ΚΣΤ’, Σάκκουλα

Τριλίβα, Σ., Chimienti, G. (2005). Προαγωγή της συναισθηματικής ανάπτυξης,εθελοντισμός

και προσφορά υπηρεσιών στην κοινότητα: Συμπληρώνοντας την παραδοσιακή εκπαίδευση.

Στο Α. Καλαντζή-Αζίζι & Μ. Ζαφειροπούλου (Επιμ.), Προσαρμογή στο Σχολείο. Πρόληψη

και Αντιμετώπιση Δυσκολιών. (σελ. 255-286). Ελληνικά Γράμματα.

Χήνας, Π., Χρυσαφίδης, Κ., (2000). Επιθετικότητα στο σχολείο. Προτάσεις για πρόληψη και

αντιμετώπιση. ΥΠΕΠΘ.